ام اس (مالتیپل اسکلروزیس)

تشخیص

تست اختصاصی برای تشخیص ام اس وجود ندارد. در حال حاضر پزشکان به کمک تشخیص افتراقی به مقایسه علایم و تظاهرات بالینی فرد با سایر بیماری ها می پردازند و با رد هر یک از بیماری ها، به تشخیص نهایی دست می یابند. در این حالت، ابتدا سابقه خانوادگی و پرونده پزشکی بررسی شده و در ادامه آزمایشات زیر توصیه می شود:

آزمایش های خون

آگر پزشک به بیماری ام اس مشکوک شود، با تجویز آزمایش خون سعی به افتراق بیماری ام اس از بیماری های مشابهی همچون بیماری لایم، ایدز و حتی سرطان می کند. همچنین در این آزمایشات می توان به بررسی فاکتورهای خاصی (بیومارکر هایی مانند سطح پادتن های ضد میلین، بررسی وجود HLA DRB1*1501) پرداخت که با بیماری ام اس مرتبط می باشند.

روش های تصویربرداری

اسکن MRI: این آزمایش با ارایه تصاویری دقیق و حساس از نواحی مختلف مغز و نخاع، وجود هر گونه تومور مغزی و ضایعات عصبی را قابل بررسی می کند. اساس تست MRI بررسی محتوای نسبی آب در بافت های مختلف بدن می باشد. با توجه به آنکه در بیماری ام اس غلاف چربی اطراف سلول های عصبی از بین می رود، مقدار چربی بخش های آسیب دیده مغز و نخاع کاهش یافته و آب بیشتری در محل حضور می یابد. این نواحی تحت عنوان پلاک خوانده شده و بصورت اجسام سخت در بافت مغز دیده می شوند.

سایر موارد

پونکسیون نخاعی: در این آزمایش با نمونه برداری از مایع مغزی نخاعی و بررسی آن در آزمایشگاه، وجود هر گونه پادتن یا عفونت مرتبط با ام اس دنبال می شود. به طور معمول در مایع مغزی-نخاعی تعداد کمی گلبول سفید خون یافت می شود، اما در بیماران مبتلا به ام اس این میزان به بیش از ۷ برابر حد نرمال افزایش می یابد. توجه داشته باشید وجود تعداد زیادی گلبول سفید در مایع مغزی نخاعی الزاما به معنای ابتلا به ام اس نمی باشد؛ بطوریکه در برخی عفونت های ویروسی و باکتریایی نیز این نتایج قابل مشاهده است.

تست های پتانسیل های تحریکی: تحریک اندام های حسی و نیز اعصاب محیطی، پاسخی را در نواحی مختلف مغز و نخاع سبب می شود. تست های پتانسیل های تحریکی قادر هستند فعالیت الکتریکی مغز را در پاسخ به محرک هایی همچون لمس، بینایی و صدا اندازه گیری کنند. هر یک از محرک های یاد شده سبب بروز پاسخ الکتریکی از ناحیه مغز می گردند که توسط الکترودهایی که روی پوست سر قرار گرفته اند ثبت و سپس تجزیه و تحلیل می شوند. بررسی پاسخ عصبی به محرک بصری از جمله رایج ترین روش های تشخیص ام اس می باشد. مبتلایان به ام اس، پاسخ های الکتریکی کند و یا ناقصی نسبت به افراد سالم از خود نشان می دهند.

درمان

درمان قطعی و کاملی برای ام اس در دسترس نیست، اما روش های مختلفی همچون درمان های دارویی، بازتوانی، تغذیه و … بصورت توامان به بیماران توصیه می شود تا روند علایم بیماری تقلیل یافته و قابل کنترل باشد. برخی مبتلایان نیز از علایم خفیفی برخوردارند که سبب می شود نیازی به استفاده از درمان های دارویی نباشد.

دارویی

تجویز های دارویی هنگام بروز حملات عصبی عبارتند از:

۱- کورتیکواستروییدها: داروهایی همچون پردنیزولون خوراکی و متیل پرنیزولون تزریقی، جهت کاهش التهاب اعصاب تجویز می شوند. از جمله عوارض جانبی این داروها می توان به بی خوابی، افزایش فشار خون، افزایش قند خون و تغییرات خلق و خون اشاره داشت.

۲- تعویض پلاسما: در این فرایند بخش مایع خون از سلول ها جدا شده و در ادامه سلول های خونی با محلول های پروتئینی (آلبومین) مخلوط و به بدن بازگردانده می شود. این روش درمانی اغلب زمانی توصیه می شود که علایم بیماری جدید بوده و از شدت بالایی برخوردارند یا فرد به درمان با داروهای استروییدی پاسخ نمی دهد.

تجویز های دارویی جهت کنترل پیشرفت بیماری:

بخش زیادی از پاسخ های ایمنی مرتبط با ام اس در ابتدای ظهور بیماری رخ می دهد. استفاده سریع و به موقع از داروهای کنترل کننده پاسخ های ایمنی، با کاهش دوره های عود بیماری، از شکل گیری شایعات عصبی جدید نیز جلوگیری کرده و خطر بروز انواعی از ناتوانی های حسی و حرکتی را کاهش می دهد. از طرفی بسیاری از این دارو ها، عوارض جانبی قابل توجهی را برای بیمار به همراه دارد. بر همین اساس انتخاب درمان صحیح، به عوامل مختلفی همچون مدت زمان شروع بیماری، شدت علایم، تاثیر مثبت درمان های قبلی ام اس، و وضعیت بارداری وابسته است. داروهای مختلفی جهت کنترل پیشرفت بیماری در مبتلایان به الگوی عود و بهبود در دسترس می باشد. این موارد شامل:

۱- دارو های تزریقی:

• الف اینترفرون بتا: این دارو از جمله شایع ترین درمان های توصیه شده برای کنترل بیماری ام اس می باشد و با تزریق زیرجلدی یا عضلانی سبب کاهش فراوانی و شدت دوره های عود بیماری می گردد. از مهمترین عوارض جانبی اینترفرون بتا می توان به علایم شبه آنفولانزا اشاره داشت. همچنین این دارو سبب اختلال در تولید برخی آنزیم های کبدی می گردد. بر همین اساس، مقادیر آنزیم های کبدی همواره برای این بیماران از طریق آزمایش خون تحت کنترل قرار می گیرد. نکته قابل توجه آنکه در برخی موارد سیستم ایمنی افراد با تولید پادتن علیه این دارو، سبب کاهش اثر گذاری آن می گردد.
• ب گلاتیرامر استات: این دارو با ممانعت از حمله سیستم ایمنی به سلول های عصبی سبب کنترل علایم بیماری می گردد. تزریق دارو بصورت زیرجلدی بوده و بروز سوزش در ناحیه تزریق از جمله عوارض جانبی این گلاتیرامر استات می باشد.

۲- داروهای خوراکی:

• الف فینگولیمود: مصرف روزانه فینگولیمود سبب کاهش فراوانی بروز دوره های عود بیماری می گردد. ضربان قلب و فشار خون افراد تا ۶ ساعت پس از مصرف دارو می بایست تحت کنترل باشد. عوارض جانبی همچون برخی عفونت های شدید، سردرد، فشار خون بالا و تاری دید برای این دارو گزارش شده است.
• ب دی متیل فومارات: مصرف دو بار در روز از این دارو توسط پزشکان توصیه می شود. عوارض جانبی آن شامل اسهال، حالت تهوع و کاهش تعداد گلبول های سفید خون است. برای مصرف این دارو، پایش دوره ای تعداد گلبول های سفید خون ضروری می باشد.
• ج دیروکسیمل فومارات: نحوه مصرف این دارو نیز همانند دی متیل فومارات به صورت دو بار در روز می باشد ولی عوارض جانبی کمتری به دنبال دارد.

• چ تری فلونوماید: مصرف یک بار در روز این دارو برای بیماران مبتلا به الگوی عود کننده- بهبود یابنده بیماری مالتیپل اسکلروزیس تجویز می شود و ممکن است عوارض جانبی مثل آسیب به کبد یا ریزش مو به دنبال داشته باشد. همچنین مصرف آن برای آقایان و خانم با بروز اختلالات متعدد در سلول های جنسی اسپرم و تخمک همراه است. در نتیجه مصرف آن برای افرادی که قصد بارداری دارند، توصیه نمی شود. پایش دوره ای فاکتور های خونی برای استفاده مداوم از تری فلونوماید ضروری می باشد.
• ح سیپونیمود: براساس تحقیقات مختلف، مصرف دو بار در روز این دارو سبب کنترل الگو ی عود کننده-بهبود یابنده و نیز الگوی پیشرونده ثانویه می گردد. بروز عفونت های ویروسی، اختلالات کبدی و کاهش تعداد گلبول های سفید از جمله عوارض جانبی مصرف سیپونیمود  می باشد. همچنین، مصرف این دارو در زنان باردار سبب بروز اختلالات تکاملی در جنین می شود. از این رو استفاده از سیپونیمود برای این قشر ممنوع می باشد.
• خ کلدریبین: این دارو بعنوان دومین خط درمان بیماران مبتلا به الگوی عود کننده- بهبود یابنده تجویز می شود. همچنین نتایج مطلوبی از آن برای مبتلایان به الگوی پیشرونده ثانویه مشاهده شده است. عوارضی همچون عفونت دستگاه تنفس فوقانی، سردرد، تومور و کاهش تعداد گلبول های سفید خون در برخی مصرف کنندگان گزارش شده است. مصرف کلدریبین برای افراد مبتلا به سرطان، عفونت های مزمن و زنان باردار ممنوع می باشد.

۳- درمان های تزریق وریدی (از نوع پادتن) برای مبتلایان به الگوی عود کننده-بهبود کننده ام اس عبارتند از:

• الف اکرلیزومب: براساس توصیه سازمان غذا و داروی آمریکا این دارو برای درمان افراد مبتلا به الگوهای عود کننده- بهبود یابنده و نیز پیشرونده اولیه به کار می رود. براساس مطالعات کارآزمایی بالینی، اکرلیزومب سبب کاهش بروز دوره های عود بیماری شده و از تشدید ناتوانی های جسمی-حرکتی جلوگیری می کند. از معمول ترین عوارض جانبی این دارو مواردی همچون کاهش فشار خون، تب و تهوع مشاهده شده است. توجه داشته باشید که مصرف این دارو برای مبتلایان به عفونت هپاتیت B توصیه نمی شود. همچنین، مصرف این اکرلیزومب در برخی افراد سبب افزایش احتمال بروز عفونت و برخی انواع سرطان، به ویژه سرطان سینه، می گردد.
• ب ناتالیزومب: این دارو جهت جلوگیری از مهاجرت سلول های ایمنی از خون به بافت مغز و نخاع طراحی شده است. در نتیجه هدف کلی از تجویز ناتالیزومب ممانعت از بروز آسیب به بافت عصبی می باشد. برهمین اساس در برخی افراد به عنوان خط اول درمان تجویز می گردد. از طرفی ناتالیزومب خطر ابتلا به برخی عفونت های ویروسی همچون لکوانسفالوپاتی چندکانونی پیشرونده را افزایش می دهد.
• ج آلمتوزومب: آلمتوزومب با اتصال به سطح سلول های ایمنی موجب کاهش تعداد این سلول های در خون می گردد. علی رغم تاثیر مثبت آلمتوزومب در جلوگیری از آسیب به بافت عصبی، این دارو خطر ابتلا به عفونت های ویروسی و بیماری خود ایمن (مخصوصا در کبد و تیرویید) را افزایش می دهد. این دارو اغلب برای افراد مبتلا به ام اس عودکننده-پیشرونده تجویز می شود.

۴- سایر موارد:

برخی علایم بیماری (مانند گرفتگی عضلات و خستگی زودرس) بطور همزمان تحت درمان دارویی و توانبخشی قرار می گیرد. تجویز های دارویی که در این موارد توصیه می شود عبارتند از:

• الف داروهای شل کننده عضلات: گاهی با تجویز انواع دارو های شل کننده عضلات از درد و سفتی بیش از حد عضلات جلوگیری می شود. داروی هایی همچون باکلوفن، تیزانیدین و سیکلوبنزوپرین در این زمره قرار می گیرند.
• بداروهای کاهش خستگی زودرس: آمانتادین، مودافینیل و متیل فنیدات از جمله دارو های توصیه شده برای غلبه بر مشکلات ناشی از خستگی زودرس می باشند. همچنین در صورت وجود افسردگی در بیماران، داروهای مهارکننده بازجذب سرتونین تجویز می گردد.

مواردی همچون افسرگی، ناتوانی های جنسی، بی خوابی و مشکلات گوارشی را نیز بسته به تشخیص پزشک معالج می توان مورد درمان دارویی قرار داد.

برای افراد مبتلا به ام اس پیشرونده اولیه، Ocrelizumab تنها داروی مورد تایید سازمان غذا و داروی آمریکا می باشد. افراد تحت درمان، با احتمال کمتری نسبت به افرادی که از این دارو استفاده نمی کنند به تشدید علایم بیماری دچار می شوند.

بازتوانی

بازتوانی یا توانبخشی از مهمترین بخش های درمان ام اس می باشد که در چهار حوزه فیزیوتراپی، کاردرمانی، گفتار درمانی و تجویز پروتز صورت می پذیرد.

۱- فیزیوتراپی: هدف اصلی اینکار افزایش قدرت عضلانی بیمار است تا مشکلات حرکتی، آتروفی عضلات و … کاهش یابد. به همین منظور انواعی از روش های ماساژ درمانی و ورزش های مختلف به بیمار و همراه آموزش داده می شود تا با تمرین در منزل به تقویت قوای عضلانی خود پرداخته و از بروز آسیب های ناشی از تحلیل عضلانی جلوگیری شود.

۲- کار درمانی: این روش جهت حفظ مهارت های فرد برای زندگی مستقل و سودمند است تا بتواند در محیط منزل یا محل کار به تنهایی فعالیت های مورد نظر خود را انجام بدهد. به بیان دیگر، با راهنمایی بیمار و توجه به مسایل حرکتی، بیمار قادر خواهد بود با استفاده از حداقل توانایی های خود به فعالیت های روزمره ای همچون لباس پوشیدن، استحمام، غذا خوردن، راه رفتن و … بپردازد.

۳- گفتار درمانی: درمانگر در این بخش به درمان مشکلات بلع، تکلم و توانایی برقراری ارتباط افراد می پردازد.

۴- پروتز: با درنظر گرفتن ناتوانی های جسمی در مواردی جهت انجام فعالیت های روزمره، با تجویز وسایل کمکی مانند عصا، واکر و … به اصلاح وضعیت حرکتی بیمار پرداخته می شود.

تغییر سبک زندگی

تغییر سبک زندگی جهت کاهش علایم بیماری بسیار ضروری می باشد. از جمله مواردی که می توان برای بهبود وضعیت فرد بیمار به آن اشاره کرد عبارتند از:

۱- استراحت کردن: رعایت ساعت خواب بصورت منظم و کافی برای ریکس شدن عضلات مختلف بدن ضروری است. همچنین اینکار باعث رفع گرفتگی عضلات زبان، حلق و دیگر عضلات دهان می شود و در بهبود بلع بسیار مفید است.

۲- ورزش کردن: ورزش منظم برای افزایش قدرت و هماهنگی عضلات بیمارانی با شدت علایم متوسط بسیار مفید می باشد. شنا کردن، راه رفتن، ایروبیک، یوگا، تای چی و دوچرخه سواری آرام از جمله ورزش های توصیه شده به این افراد می باشد.

۳- سرد نگه داشتن بدن: افزایش دمای بدن در برخی مبتلایان سبب تشدید علایم می گردد. از همین رو جلوگیری از افزایش بیش از حد دما در فعالیت روزمره توصیه می شود.

۴- رژیم غذایی متعادل: به دلیل وجود شواهی مبنی بر تشدید علایم در افرادی که رژیم غذایی نامناسبی دارند، استفاده از رژیم غذایی سالم ضروری می باشد. توجه به میزان ویتامین D دریافتی از طریق غذا نیز به بهبود برخی علایم بیماری کمک می کند. رژیم غذایی حاوی انواع میوه (آووکادو و …)، سبزیجات و کدو تنبل، ماهی های چرب (سالمون، ساردین، ماهی تن و …)، روغن های گیاهی (روغن زیتون، شاهدانه و بذر کتان)، زنجبیل، زردچوبه،  بدون چربی مانند رژیم غذایی مدیترانه ای برای این بیماران توصیه می شود.

۵- کاهش استرس: اضطراب مداوم و طولانی مدت نقش به سزایی در شروع یا تشدید علایم بیماری ایفا می کنند. توصیه به انجام یوگا، تای چی، ماساژ و تکنیک های کنترل تنفس در شرایط استرس زا بسیار کمک کننده می باشد. در تمرینات تنفسی، تعداد و عمق دم و بازدم بصورت کنترل شده و تحت عنوان یک برنامه یک یا چند دقیقه ای به فرد توصیه می شود

سایر موارد

روش های درمانی همچون هیپنوتیزم و الکترومگنتیک تراپی نیز در برخی یافته های بالینی به بهبود و مدیریت علایم بیماری کمک می کند. هیپنوتراپی یک روش درمانی غیر شایع می باشد که در آن متخصص هیپنوتیزم، روند بهبودی بیمار را مخصوصا در تحمل درد و کاهش استرس افزایش می دهد. مطالعات چندانی برای استفاده سیستماتیک هیپنوتیزم در درمان بیماران مبتلا به ام اس وجود ندارد.

در الکترومگنتیک تراپی با قراردادن الکترود های خاصی بر بدن و اعمال شوک های الکترومغناطیسی با طول موج های مختلف، پایانه های عصبی تحریک می شوند. با تقویت اعصاب محیطی افراد، امکان درمان برخی اختلالات حرکتی در دست و پا و نیز درد وجود دارد. همچنین شرکت در جلسات گروه های حمایتی برای بیمار و اعضای خانواده از جهت کمک به مدیریت وضعیت روحی بسیار مفید می باشد.