بیماری انسدادی مزمن ریه

مترادف های مورد استفاده برای بیماری:

• COPD 

تعریف

بیماری انسدادی مزمن ریه یا COPD، نوعی بیماری التهابی و پیشرونده ریوی است که باعث تخریب مجاری هوایی و بافت ریه می گردد. از جمله عواملی که باعث ابتلا به COPD می شوند قرار گرفتن در معرض سموم تنفسی مانند گاز خردل، دود سیگار و دخانیات است. این موارد با اختلال در عملکرد دستگاه تنفس و التهاب ریه باعث افزایش ریسک ابتلا به COPD می شوند. اهمیت درمان این بیماری از آنجاست که در صورت تشدید ممکن است فرد به عوارضی مانند بیماری های قلب و سرطان ریه نیز مبتلا شود.

مکانیسم بروز بیماری

هوا از طریق حلق ابتدا وارد نای شده و با عبور از لوله های هوایی کوچکتری بنام نایژه ها، نهایتا به کیسه های هوایی (آلوئول ها) می رسد. دیواره کیسه های هوایی محل تبادل گاز های تنفسی بین خون و هوای موجود در آلوئول ها است. به بیان دیگر، دی اکسید کردن از شریان های دیواره آلوئول وارد هوا شده و اکسیژن از هوا وارد سیاهرگ آلوئول می گردد. از طرفی با هر بار انجام دم، آلوئول ها با هوا پر شده و هنگام بازدم از هوا خالی می شوند. اما در افراد مبتلا به COPD، التهاب در دیواره مجاری تنفسی و آلوئول ها باعث تخریب بافت ریه شده و در نتیجه تبادل گاز های تنفسی ریوی دچار اختلال می شود.

علائم

توجه داشته باشید که مبتلایان به بیماری COPD دوره هایی از عود و بهبود بیماری را طی می کنند. در این هنگام علایم یکباره تشدید شده و سپس فروکش می کنند. علایم افراد مبتلا به بیماری انسداد مزمن ریه شامل موارد زیر می باشد:

تنگی نفس مخصوصا هنگام انجام فعالیت های ورزشی

خس خس سینه

سرفه مزمن همراه با خلط بی رنگ، سفید و یا زرد

عفونت های مکرر ریوی که با تب همراه است.

ضعف و فقدان انرژی

کاهش وزن ناخواسته

التهاب مچ پاها

توصیه می شود مبتلایان به این بیماری در صورت مشاهده هر گونه علایمی مانند تیره شدن لب ها یا ناخن ها همراه با افزایش ضربان قلب و نیز در صورت ابتلا به سیاه رفتن چشم ها و عدم تمرکز فورا به پزشک مراجعه کنند.

شکایت ها

بیماران مبتلا به COPD از موارد زیر شکایت دارند:

عفونت های تنفسی: این مبتلایان به طور مکرر دچار سرماخوردگی، آنفولانزا و ذات الریه می شوند. هر گونه عفونت ریوی ممکن است شرایط نفس کشیدن را سخت تر کرده و آسیب به بافت ریه را تشدید کند.

مشکلات قلبی: به دلایل نامعلومی، افراد مبتلا به COPD بیش از سایرین در معرض ابتلا به حمله های قلبی می باشند.

سرطان ریه: COPD با التهاب مزمن در ریه، ریسک ابتلا به سرطان ریه را نیز افزایش می دهد.

افزایش فشار خون شریان های ریوی: از این حالت تحت عنوان فشار خون ریوی یاد می شود و به علت افزایش فعالیت قلب برای جبران کاهش اکسیژن خون رخ می دهد.

افسردگی: مشکلات تنفسی بیماران COPD باعث می شود این افراد کمتر به فعالیت های اجتماعی پرداخته و در نتیجه بیماران را در معرض ابتلا به بیماری های روحی- روانی مانند افسردگی قرار می دهد.

شیوع

براساس آمار جهانی تخمین زده می شود در جوامع مختلف ۷ تا ۱۹ درصد افراد به COPD مبتلا باشند. همچنین، در مطالعه دیگری آمار مبتلایان به این بیماری حدود ۶۵ میلیون نفر تخمین زده شده است. از آنجا که روند تشخیص و درمان این بیماری بسیار هزینه بر است، در بسیاری کشور ها، بیماری بموقع تشخیص داده نشده و یا درمان کاملی برای بیماری انجام نمی پذیرد. همین موضوع سبب می شود بیش از ۹۰ درصد افراد مبتلا به COPD در کشورهایی با وضعیت اقتصادی ضعیف دچار مرگ زودرس شوند.

آمار تقریبی مبتلایان به COPD در ایران برابر با ۸.۳ درصد می باشد. از آنجا که آلودگی هوا در بروز این بیماری بسیار اثر گذار است، استان ها تهران با آمار ۹.۲ درصدی، بیشترین مبتلایان را به خود اختصاص می دهد. در استان چهارمحال و بختیاری نیز با فراوانی ۵.۷ درصدی، پایین ترین نرخ ابتلا به COPD نسبت به سایر استان ها گزارش شده است.

عوامل خطر

برخی عوامل محیطی و ژنتیکی ریسک ابتلا به بیماری COPD را افزایش می دهند. این موارد عبارتند از:

سن

شیوع بیماری COPD با افزایش سن بیشتر می شود. بطوریکه سالمندان بالاتر از ۶۵ سال بیش از سایر گروه های سنی به این بیماری مبتلا می باشند. اغلب بیماران نیز سنین بالاتر از ۴۰ سال دارند.

جنس

فراوانی بیماری در آقایان (۱۱.۸ درصد) کمی بیشتر از خانم ها (۸.۵ درصد) ‌است. علت این موضوع شاید ناشی از آن باشد که آقایان بیشتر در معرض آلودگی های هوا و سموم شیمیایی مضر قرار می گیرند. اما احتمال ابتلا به بیماری COPD در زنان سیگاری ۵۰ درصد بیشتر از مردان سیگاری می باشد. همچنین، فرم شدید و پیشرفته COPD و میزان بستری در خانم ها از فراوانی بیشتری برخوردار است.

ماه تولد

تاکنون گزارشی مبنی بر ارتباط میان ماه تولد و شانس ابتلا به بیماری COPD گزارش نشده است. اما در یک مطالعه تحقیقاتی مواردی مانند وزن کم هنگام تولد، سوء تغذیه در دوره نوزادی و ابتلا به عفونت های تنفسی در دوره کودکی به عنوان عوامل خطر بروز COPD در بزرگسالان گزارش شده اند.

عوامل جغرافیایی

انواعی از آلودگی های هوا (مخصوصا سرب، منوکسید کربن، اکسید های گوگرد و نیتروژن) باعث افزایش خطر ابتلا به COPD می گردد. از این میان، ذراتی آلوده کننده ای به نام PM2.5از مهمترین عوامل بروز COPD در شمال، شمال شرق و جنوب غربی چین گزارش شده اند. این ذرات مخصوصا در آلودگی های هوایی که منجر به کاهش دید می شوند حضور دارند.

از طرفی از نظر جغرافیایی فراوانی COPD در قاره اروپا ۱۲.۴ درصد، آفریقا ۱۳.۱ درصد، آمریکا ۱۳.۲ درصد، آسیا ۱۳.۵ درصد و در اقیانوسیه برابر با ۱۱.۶ درصد می باشد.

سبک زندگی

تماس طولانی مدت با گاز های سمی (مخصوصا گاز خردل و دود حاصل سوختن سوخت های فسیلی)، دود سیگار و ماریجوانا احتمال ابتلا به این بیماری را تا حد زیادی افزایش می دهد.

نژاد

مطالعات اپیدمیولوژیک حاکی از آن است که احتمال بروز بیماری COPD در سفید پوستان (۴۷.۶ درصد) بیشتر از سیاه پوستان (۲۰ درصد) است. در این بین پایین ترین نرخ ابتلا در نژاد آسیایی (۵ درصد) دیده می شود.

وراثت

محققان دریافته اند که برخی ناهنجاری های ژنتیکی مانند نقص در ژن آلفا-۱-آنتی تریپسین در برخی افراد باعث بروز COPD می شود. حدود ۱ درصد از مبتلایان به COPD از چنین عارضه ژنتیکی برخوردارند که باعث می شود مقادیر ناکافی از پروتئین آلفا-۱ آنتی تریپسین در کبد تولید شود. این ترکیب از طریق جریان خون به ریه ها انتقال یافته و از تخریب بافت توسط آنزیم تریپسین جلوگیری می کند. الگوی توارث این نقص ژنتیکی به صورت اتوزوم غالب است. بدین معنا که توسط هر دو والد قابل انتقال به فرزندان است (از طریق کروموزوم های جنسی به فرزندان منتقل نمی شود). یعنی در صورتی که فرزند یک الگوی ناسالم (یا اصطلاحا آلل ناسالم) از این نقص را حمل کند، به COPD مبتلا می شود.

سایر بیماری ها

۱- ابتلا به اختلالاتی مانند آمفیزم  ریوی و برونشیت مزمن ، معمولا ابتلا به COPD را نیز در پی دارد. این دو اختلال معمولا با هم رخ می دهند ولی از نظر شدت در افراد مختلف متفاوت است.

الف برونشیت مزمن در واقع التهاب نایژه های ریه است که عمل انتقال گاز های تنفسی را از مجاری هوایی به کیسه های هوایی انجام می دهند. در برونشیت مزمن، علاوه بر ملتهب و تنگ شدن نایژه ها، سلول های ریوی مقادیر زیادی مخاط تولید می کنند که تنگ شدن نایژه های را تشدید می کند. در نتیجه بدن به طور طبیعی مکانیسم سرفه را تحریک می کند تا مجاری هوایی از مخاط تخلیه شوند. بنابراین علایمی مانند سرفه مکرر و تولید میزان زیادی مخاط در دستگاه تنفسی از شاخصه های برونشیت مزمن می باشد.

ب آمفیزم نیز نوعی اختلال ریوی است که در آن دیواره کیسه های هوایی در نتیجه تماس با دود سیگار یا گاز های سمی تخریب شده اند. در نتیجه کیسه های هوایی هنگام بازدم روی یکدیگر افتاده و تبادل گاز های تنفسی دچار اختلال می شود.

۲- آسم: آسم یک بیماری التهابی و مزمن ریوی است که با التهاب در مجاری ریوی همراه است و علایمی مانند تنگی نفس را به دنبال دارد. افراد مبتلا به آسم درمان نشده در معرض ابتلا به COPD نیز می باشند.

مراقبت ها

رعایت نکات مراقبتی زیر برای پیشگیری و تخفیف علایم COPD توصیه می شود:

اغلب موارد ابتلا به COPD به دلایلی رخ می دهد که قابل اجتناب هستند. مثلا مبتلایان به COPD با پرهیز از کشیدن سیگار یا پرهیز از قرار گرفتن در معرض گرد و غبار، تا حد زیادی می توانند علایم COPD را کاهش دهند.

برای جلوگیری از ابتلا به آنفولانزای فصلی و ذات الریه نیز انجام واکسیناسیون به موقع در بیماران توصیه می شود.

در مواردی مانند آلودگی هوا ماندن در خانه یا استفاده از ماسک های تنفسی مناسب، تا حد زیادی مانع از بروز مشکلات تنفسی در این بیماران می شود.

برنامه منظمی برای ملاقات با پزشک معالج خود داشته و شرایط بیماری را از نظر اثربخشی داروها توضیح دهید. در برخی مواقع ممکن است پزشک مصرف یک دارو را قطع کرده و یا داروی دیگری را جایگزین کند.

بیماران مبتلا به COPD باید هر لحظه آمادگی لازم برای مقابله با تشدید ناگهانی علایم و عود بیماری را داشته باشند. بنابراین سعی کنید اقدامات درمانی مانند نحوه مصرف داروها و غیره را روی یک کارت یادداشت کرده و همواره همراه خود داشته باشید. این روش برای درخواست کمک از دیگران هنگام حمله های تنفسی بسیار مفید است.

تشخیص

اغلب موارد COPD به درستی تشخیص داده نمی شود. این اتفاق باعث می شود که تشخیص صحیح بیماری COPD به تاخیر افتاده و بیماری تا حد زیادی پیشرفت کند.

برای تشخیص، ابتدا علایم و نشانه های بیماری خود را با پزشک در میان گذاشته و سابقه خانوادگی ابتلا به بیماری را توضیح دهید. در نهایت ممکن است پزشک انجام برخی آزمایشات زیر را برای کمک به تشخیص، به فرد توصیه کند.

آزمایش ها

با تهیه نمونه خون و انجام تست های ژنتیکی می توان کمبود آلفا-۱-آنتی تریپسین را تشخیص داد. این آزمایش مخصوصا در مواردی که احتمال وراثتی بودن بیماری COPD مطرح باشد، توصیه می شود.

روش های تصویربرداری

۱- اسکن اشعه X: این روش عموما برای تشخیص آمفیزم ریوی و تشخیص روی هم افتادن ریه ها کاربرد دارد.

۲- سی تی اسکن (CT) ریه: انجام سی تی اسکن زمانی توصیه می شود که فرد دچار علایم بالینی مانند کاهش درصد اشباع اکسیژن خون باشد. هدف از این کار بررسی درگیری ریوی ناشی از عفونت و همچنین امفیزم ریوی می باشد. همانند اسکن اشعه X، تست سی تی اسکن نیز غیر اختصاصی بوده و نوعی روش تهاجمی است که خطر ابتلا به سرطان را به دنبال دارد. همچنین، انجام سی تی اسکن برای مادران باردار مگر در شرایط اضطراری بنابر تشخیص پزشک توصیه نمی شود.

سایر موارد

تست های عملکرد ریه: در این روش ها، مقدار هوایی که فرد قادر به دم و بازدم آن می باشد و نیز عملکرد ریه ها در تبادل گاز های تنفسی، مورد بررسی قرار می گیرد. تست های که در این گروه طبقه بندی می شوند شامل موارد زیر می باشند:

الف معروف ترین شیوه انجام تست های عملکرد ریه اسپیرومتری است که از فرد خواسته می شود چند تنفس (دم و بازدم) عادی و عمیق در یک لوله داشته باشد. این لوله به دستگاهی متصل است که حجم هوای تنفسی و همچنین مقدار هوای باقیمانده در ریه ها را اندازه گیری می کند. این مقادیر نسبت به افراد سالم مقایسه می شود تا هر گونه اختلال در عملکرد ریه مشخص شود.

ب پالس اکسیمتری روش دیگری از تست های عملکردی ریه است که در آن با قرار دادن یک وسیله الکترونیکی روی انگشت دست، مقدار اشباع شدن گلبول های قرمز از اکسیژن سنجیده می شود. در افراد سالم مقدار اشباع اکسیژن نرمال بالاتر از ۹۵ درصد می باشد. هر گونه کاهش درصد اشباع اکسیژن نشانگر اختلال در عملکرد ریه است.

ج تست گاز های خون شریانی: در این روش یک نمونه خون از شریان ریوی تهیه شده و از نظر میزان گاز های تنفسی (اکسیژن و دی اکسید کربن) سنجیده می شود. در افراد مبتلا به COPD معمولا مقدار اکسیژن خون کاهش یافته و مقادیر دی اکسید خون افزایش می یابد.

درمان

علاوه بر روش های مراقبتی که برای پیشگیری از تشدید بیماری گفته شد، روش های درمانی زیر نیز روند پیشرفت بیماری را کاهش داده و احتمال بروز عوارضی مانند سرطان ریه را تا حد زیادی کم می کنند. این روش های درمانی شامل موارد زیر می باشند:

دارویی:

گشادکننده های نایژه: این گروه از داروها اغلب از طریق انژکتورهای تنفسی مصرف می شوند و باعث ریلکس شدن انقباض عضلات دیواره نایژه ها می شود. بدین ترتیب نایژه ها گشاد شده و علایم تنفسی مانند تنگی نفس کاهش می یابد. داروهایی که در این گروه قرار می گیرند از نظر مدت اثر به دو دسته تقسیم می شوند:

الف گشادکننده های کوتاه اثر نایژه ها: مصرف این داروها به ویژه در مواقع اورژانسی و نیز قبل از انجام فعالیت های ورزشی توصیه می شود. این موارد شامل آلبوترول، ایپراتروپیوم و لوالبوترول است.

ب گشاد کننده های نایژه ها با اثر طولانی مدت: داروهایی که در این گروه قرار می گیرند عبارتند از آکلیدینیوم، آرفورموترول، فورموترول، اینداکاترول، تیوتروپیوم، سالموترول و اومکلیدینیوم.

استرویید های تنفسی: کورتیکواسترویید های تنفسی باعث کاهش التهاب ریوی شده و از تشدید COPD جلوگیری می کنند. دارو هایی نظیر فلوتیکازون و بودزوناید در این گروه طبقه می شوند و برای افرادی که دچار عود علایم شده اند تجویز می شود. مهمترین عوارض گزارش شده برای این دارو ها گرفتگی صدا25، عفونت گوارشی و نیز کبودی پوست می باشد.

اسپری های تنفسی ترکیبی: این دارو ها محتوی ترکیبی از استرویید و گشادکننده های برونش می باشند و اثرات هر دو را بصورت توامان اعمال می کنند. اسپری هایی ترکیبی که در این گروه قرار دارند شامل اسپری فلوتیکازون-ویلانترول، اسپری فلوتیکازون-اومکلیدینیوم-ویلانترول، اسپری فورموترول – بودزوناید، اسپری سالموترول – فلوتیکازون است.

استرویید های خوراکی: در افرادی که با پیشرفت COPD دچار دوره های عود علایم می شوند، مصرف کوتاه مدت (مثلا ۵ روز) کورتیکواسترویید های خوراکی از تشدید بیشتر COPD جلوگیری می کند. مصرف طولانی مدت این داروها باعث عوارضی مانند افزایش وزن، دیابت ملیتوس، پوکی استخوان، آب مروارید و نیز افزایش خطر ابتلا به عفونت می شود.

مهارکننده های فسفودی استراز-۴: داروهایی مانند روفلومیلاست و سیلومیلاست با مهار فسفودی استراز-۴ باعث ریلکس شدن عضلات و کاهش التهاب مجاری هوایی می شود. اسهال و کاهش وزن از جمله عوارض این گروه دارویی است.

تئوفیلین: در مواردی که داروهای گفته شده تاثیر کافی در بهبود علایم COPD نداشته باشند، مصرف داروی تئوفیلین توصیه می شود. این دارو مقرون به صرفه بوده و از تشدید بیماری تا حد زیادی جلوگیری می کند. عوارض دارویی که برای تئوفیلین گزارش شده است شامل تهوع، سردرد، تپش قلب و لرزش دست ها می باشد. به دلیل عوارض این دارو، مقادیر تئوفیلین خون همواره می باستی با انجام آزمایش خون تحت کنترل باشد.

آنتی بیوتیک ها و دارو های ضد ویروس: عفونت های حاد نایژه ها مانند ذات الریه و آنفولانزا سبب تشدید علایم COPD می شوند. در چنین مواردی استفاده از آنتی بیوتیک های مختلفی مانند آزیترومایسین در صورت صلاحدید پزشک، می تواند از تشدید علایم COPD جلوگیری کند.

بازتوانی

بر اساس صلاحدید پزشک ممکن است روش های درمانی زیر برای افرادی که از علایم متوسط تا شدید COPD رنج می برند توصیه شود.

۱- اکسیژن درمانی: استفاده از اکسیژن مکمل به صورت کپسول راهکار مناسبی برای افرادی است که اکسیژن خون آنها پایین می باشد. برای برخی مبتلایان ممکن است استفاده از کپسول های اکسیژن فقط هنگام انجام فعالیت های فیزیکی یا حتی خوابیدن باشد، برای برخی دیگر بصورت دایمی در تمام طول روز ضروری است از مکمل های اکسیژن استفاده کنند.

۲- برنامه های بازتوانی ریه: این برنامه ها شامل آموزش، تمرین حرکات ورزشی، دریافت مشاوره و توصیه های غذایی است که باعث بهبود علایم COPD می شود. در مواردی که بیمار بستری شده باشد بخشی از این آموزش ها توسط تیم توانبخشی و بخشی نیز از طریق مشاوره های ورزشی و مطالعه قابل دریافت است. در این روش ها توصیه می شود بیماران روش های کنترل تنفس را بیاموزند. هدف از این روش ها آن است که تنفس با کارایی بالاتری صورت گیرد و علایمی مانند تنگی نفس تا حد قابل قبولی کنترل شود.

۳- کنترل استرس و اجتناب از انزواطلبی: مشاوره های روانشناسی راهکار بسیار مناسبی برای درمان استرس مزمن در افراد مبتلا به آسم و COPD می باشد تا بدین طریق از بروز حمله های تنفسی در شرایط هیجانی جلوگیری گردد.

تغییر سبک زندگی

رعایت برخی نکات زیر در درمان بیماری COPD و جلوگیری از تشدید آن بسیار موثر است:

پاکسازی مجاری تنفسی: راهکارهایی مانند نوشیدن آب زیاد و استفاده از دستگاه های مرطوب کننده هوا تا حدی مانع از خشک شدن و تجمع مخاط در بافت ریه می شود. سرفه های کنترل شده نیز باعث تخلیه نسبی ریه ها از مخاط می گردد. بدین ترتیب علایم تنگی نفس نیز کاهش می یابد.

ورزش مداوم: انجام فعالیت های فیزیکی در بیماران COPD کمی سخت به نظر می رسد اما با انجام حرکات ورزشی سبک مانند پیاده روی و ارگومتری می توان عضلات قفسه سینه و طبیعتا روند تنفس بیماران را تقویت کرد. ارگومتری در واقع نوعی حرکت دوچرخه ثابت است که در آن پدال ها با دست چرخانده می شوند.

رژیم غذایی سالم: در افراد مبتلا به COPD که وزن پایین تر از نرمال دارند، مصرف مکمل های غذایی و تقویت بنیه فردی توصیه می شود. در افرادی که از اضافه وزن و چاقی رنج می برند، پرهیز از مصرف غذای های چرب و کاهش وزن برای جلوگیری از تشدید تنگی تنفس ضروری است. مصرف بیش از حد گوشت قرمز برای افراد در معرض ابتلا به COPD توصیه نمی شود. بجا این کار میتوان در رژیم غذایی از گوشت ماهی استفاده کرد که غنی از امگا-۳ می باشد و در برخی مطالعات برای بهبود علایم بیماری مفید گزارش شده است.

اجتناب از دخانیات، آلودگی های هوا و مصرف نوشیدنی های الکلی: موارد یاد شده با تحریک دستگاه تنفس، باعث بروز تنگی نفس و نیز سرفه های شدید می شوند. بنابراین با اجتناب از محرک های تنفسی می توان از پیشرفت بیماری جلوگیری کرد.

روش های جراحی

در درمان امفیزم شدید ریوی اگر روش های درمانی که تاکنون ذکر شد کارایی لازم را نداشته باشند، ممکن است انجام عمل جراحی بهبودی نسبی را به دنبال داشته باشد. این روش ها شامل موارد زیر می باشند:

الف) عمل جراحی کاهش حجم ریه: در این روش قسمت های آسیب دیده در بخش فوقانی بافت ریه جدا می شود. بخش های باقیمانده از ریه، فضای کافی را در اختیار دارند تا با کمک دیافراگم عمل دم و بازدم را انجام داده و کیفیت تنفس افزایش یابد.

ب) بولکتومی: اصطلاح بولا به فضای آلوئول هایی گفته می شود که از آب پر شده و کارایی خود را از دست داده اند. ایجاد بولا معمولا به خاطر انسداد نایژه ها رخ می دهد. بزرگ شدن این کیسه ها به طور قابل ملاحظه ای به آلوئول های سالم فشار آورده و مانع از تبادل هوا می شوند. در جراحی بولکتومی پزشک جراح به تخلیه این کیسه های هوایی می پردازد تا فضای کافی برای تبادل هوا در بخش های سالم ریه فراهم شود.

ج) پیوند ریه: انجام پیوند ریه از فردی به فرد دیگر تحت شرایط خاصی صورت می گیرد که یافتن دهنده مناسب سخت ترین بخش این فرایند است. به هرحال در صورت انجام پیوند ریه و باقی ماندن بافت پیوند شده، روند تازه ای از زندگی برای بیماران فراهم می شود.