یبوست

تعریف

سفت شدن مدفوع باعث سخت شدن دفع مدفوع می گردد که به آن یبوست گفته می شود. به بیان دیگر، یبوست زمانی رخ می دهد که مواد غذایی گوارش شده در روده به سختی حرکت کرده و به راحتی و بطور کامل امکان تخلیه آن وجود نداشته باشد. اصطلاح یبوست زمانی کاربرد دارد که هر فرد در هفته کمتر از سه بار دفع مدفوع داشته باشد. یبوست موقتی ممکن است برای هر فردی رخ بدهد اما تکرار این اختلال سبب بروز مشکلات متعددی می شود که در بخش شکایات به آن خواهیم پرداخت.

علائم

یبوست با علایم زیر همراه است:

• دفع مدفوع کمتر از ۳ بار در هفته
• سفت شدن مدفوع
• مشکل در حرکت روده
• حس تخلیه نشدن بعد از مدفوع کردن
• درد شکم
• نفخ شکم

شکایت ها

افراد مبتلا به یبوست مزمن از موارد زیر شکایت دارند:

۱- همورویید: افراد مبتلا به یبوست برای تخلیه مدفوع فشار بیشتری به مقعد وارد می کنند که ممکن است باعث متورم شدن سیاهرگ های مقعد و بروز همورویید شود. این ناهنجاری نیز یبوست را تشدید می کند.

۲- زخم و پارگی پوست مقعد: افزایش حجم مدفوع و فشار آوردن به دیواره مقعد ممکن است باعث پاره شدن پوست و بروز علایمی مانند خارش، سوزش و نیز عفونت ناحیه مقعد شود.

۳- تجمع مدفوع در روده: تخلیه ناقص روده از مدفوع باعث می شود مدفوع باقی مانده سخت شده و در دیواره روده باقی بماند. این حالت حس تخلیه نشدن و نیز مواردی مانند عفونت را به دنبال خوهد داشت.  

۴- کشیده شدن بخشی از راست روده: هنگامی که برای تخلیه مدفوع فشار وارد شده روی بخشی از روده بزرگ بیشتر می شود، ممکن است بخشی از روده دچار کشیدگی شود. در چنین شرایطی پاره شدن روده محتمل بوده و با خونریزی و عفونت شدید داخل حفره شکم همراه خواهد بود.

شیوع

فراوانی جهانی یبوست مزمن در بزرگسالان بین ۰.۷ تا ۷۹ درصد می باشد و به طور میانگین ۱۶ درصد جمعیت کره زمین به یبوست مبتلا هستند. ولی این نرخ در سالمندان بالاتر از ۶۰ سال به حدود ۳۳ درصد افزایش می یابد.

امار غیر رسمی در ایران نیز حاکی از فراوانی ۷۵ درصدی یبوست در بین ایرانیان دارد که عمدتا از رژیم غذایی نامناسب ناشی می شود.

عوامل خطر

سن

با افزایش سن و بروز بیماری های زمینه ای که در ادامه به آن خواهیم پرداخت، احتمال بروز یبوست افزایش می یابد.

جنس

براساس مطالعات اپیدمیولوژیک، فراوانی یبوست در سنین بالاتر از ۶۵ سال در میان خانم ها (۲۶ درصد) شایع تر از آقایان (۱۶) است. همچنین، در سنین بالاتر از ۸۴ سال نیز فراوانی هر دو جنس افزایش یافته و به ترتیب برای خانم و اقایان به ۳۴ و ۲۶ درصد می رسد.

عوامل جغرافیایی

به طور کلی شیوع یبوست در مناطقی که سه ویژگی زندگی شهری، درجه حرارت پایین و وضعیت اقتصادی-اجتماعی ضعیفی داشته باشند بالاتر است. از همین جهت برخی کشور ها پایین ترین آمار ابتلا به یبوست را ثبت کرده اند که شاملاسترالیا ۷.۸ درصد، چین ۴.۸ درصد، آلمان، ۰.۲ درصد و هندوراس ۱.۱ درصد. از طرفی بالاترین آمار ابتلا به یبوست در کشورهایی نظیر کره جنوبی ۲۴.۳ درصد، ترکیه ۲۴.۵ درصد و غنا ۲۶.۱ گزارش شده است.

سبک زندگی

برخی عادات روزمره احتمال بروز یبوست را افزایش می دهند. این موارد عبارتند از:

۱- دهیدراته شدن بدن در نتیجه مصرف کم آب و الکترولیت ها. توجه داشته باشید مصرف نوشیدنی های الکلی و کافئین دار نیز باعث دهیدراته شدن بدن می شود.

۲- مصرف مواد غذایی فاقد فیبر های گیاهی

۳- کم تحرکی و بی تحرکی نیز گاها باعث بروز یبوست می شود.

نژاد

براساس یافته های دانشمندان، فراوانی یبوست در سفید پوستان بیش از دو برابر غیر سفید پوستان می باشد. علاوه بر این، نژاد قفقازی از پایین ترین فراوانی ابتلا به یبوست برخوردار است.

وراثت

از آنجا که در کودکان مبتلا به یبوست مزمن، معمولا والدین نیز به این اختلال مبتلا هستند، دانشمندان معتقدند شاید علت ژنتیکی برای بروز و وراثت یبوست وجود داشته باشد. برخی مطالعات نیز برخی ژن ها را با بروز این اختلال مرتبط می دانند اما تاکنون الگوی وراثتی برای یبوست مزمن ارایه نشده است.

سایر بیماری ها

۱- سرطان راست روده (رکتوم): در صورت بروز تومور های مربوط به راست روده، بزرگی تومور سبب انسداد روده و یبوست خواهد شد. توجه داشته باشید که هر گونه تومور در حفره شکم که باعث فشار به لوله گوارش شده و حرکات روده را تحت تاثیر قرار دهد، ممکن است موجب بروز یبوست شود.

راست روده بخش انتهایی روده بزرگ می باشد که به مقعد متصل است.

۲- در انواعی از ناهنجاری های اکتسابی، بافت و شکل روده بزرگ دچار تغییراتی می شود که حرکت موارد غذایی را در روده تحت تاثیر قرار داده و باعث اشکال در دفع مدفوع می شود. این موارد عبارتند از:

الف رکتوسل (بیرون زدگی راست روده به سمت واژن): رکتوسل اختلالی است که در زنان رخ داده و ناشی از ضعف بافت های نگهداره اطراف رکتوم می باشد. درنتیجه بخشی از رکتوم به سمت دیواره پشتی واژن افتادگی پیدا می کنم. این شرایط با بروز یبوست نیز همراه است.

ب تنگ شدن روده بزرگ: گاهی بعد از بروز زخم در دیواره روده و ترمیم آن، محل زخم به صورت برآمدگی هایی در روده باقی می ماند که تخلیه مدفوع را دچار اختلال کرده و یبوست را به دنبال خواهد داشت.

ج انسداد روده: این اتفاق معمولا در پی پیچ خوردگی روده و گاها به دلیل انواعی از تومور ها و ضایعات روده رخ می دهد. در چنین شرایطی حرکات روده بزرگ نیز دچار اختلال شده و علایم یبوست را در پی دارد.

۳- در برخی اختلالات عصبی نیز پیام عصبی که حرکات لوله گوارش را کنترل می کند دچار اختلال شده و انقباض عضلات دیواره روده به درستی رخ نخواهد داد. بروز چنین اختلالاتی شامل بیماری مالتیپل اسکلروزیس، پارکینسون، سکته مغزی، آسیب به نخاع و بطور کلی هر گونه آسیب به نواحی از مغز که فعالیت های غیر ارادی[8] را کنترل می کنند با یبوست همراه است.

۴- اختلال در عملکرد عضلاتی که دفع مدفوع را بر عهده دارند: در این موارد نیز حرکات روده و دریچه مقعد دچار اختلال شده و یبوست رخ می هد. این اختلالات شامل موارد زیر می باشد:

الف آنیسموس: نارسایی در ریلکس شدن عضلات لگنی که مسئول تخلیه مدفوع  می باشند. در این حالت انقباض و انبساط عضلات لگنی به تناوب صورت نمی گیرد و بنابراین مدفوع به درستی از بدن خارج نخواهد شد.

ب دیس سینرژی: در این اختلال عضلات مقعد با یکدیگر هماهنگ نبوده و انقباض عضلات هنگام دفع مدفوع بطور ناهماهنگ و ناپیوسته رخ می دهد. یبوست مزمن از علایم اصلی این اختلال است.

ج ضعیف شدن عضلات لگنی: در این شرایط نیز تخلیه مدفوع به طور کامل صورت نگرفته و یبوست رخ می دهد.

۵- اختلالات هورمونی: در صورت ابتلا به برخی بیماری های مزمن مانند دیابت شیرین، کم کاری تیرویید، پرکاری پاراتیرویید و نیز گاها در بارداری، عدم تعادل هورمون ها سبب اختلال در میزان آب بدن شده و ممکن است علایم یبوست مزمن را به دنبال داشته باشند.

۶- مشکلات روحی و روانی مانند افسردگی نیز ممکن است باعث بروز یبوست شوند.

۷- عوارض جانبی برخی داروها: مصرف انواعی از داروهای مسکن حاوی مخدر (مانند استامینوفن و ایبوپروفن)، برخی دارو های ضد افسردگی و برخی داروهای کاهش فشار خون نیز باعث کاهش حرکات روده و در نتیجه بروز یبوست می شوند.

مراقبت ها

رعایت نکات مراقبتی زیر برای پیشگیری از بروز یبوست و علایم آن توصیه می شود:

۱- مصرف غذاهای حاوی فیبر گیاهی مانند غلات سبوس دار، سبزیجات، و میوه ها باعث افزایش حرکات روده و جلوگیری از یبوست می شود.

۲- در مواردی که علایم یبوست تشدید می شود، استفاده از لبنیجات و غذاهایی که باعث تولید گاز در لوله گوارشی می شوند توصیه نمی شود.

۳- با نوشیدن آب زیاد از دهیدراته شدن بدن جلوگیری کنید. این موضوع از سفت شدن بیش از حد مدفوع و بروز یبوست نیز جلوگیری می کند.

۴- هنگام دفع مدفوع بیش از حد فشار نیاورید. در غیر اینصورت ممکن است عوارضی مانند همورویید و پارگی پوست مقعد رخ بدهد.

۵- استرس خود را کنترل کنید. در صورت لزوم با روانشناس خود مشورت کرده و در صورت ابتلا به بیماری های روحی روانی (افسردگی)، درمان خود را دنبال کنید.

۶- ورزش کردن تا حدی با افزایش فشار به محتویات حفره شکمی از بروز یبوست جلوگیری می کند.

تشخیص

روش های زیر برای تشخیص علت و نیز عوارش ناشی از یبوست بکار می رود:

آزمایش ها

از آنجا که یبوست اغلب بعنوان یک اختلال و علامت (و نه بیماری) مورد توجه پزشکان است، فرایند تشخیص آزمایشگاهی یبوست، بر تشخیص بیماری های زمینه ای که باعث بروز این علامت می شوند تمرکز دارد. برای مثال با انجام آزمایش خون و اندازه گیری مقادیر هورمون های تیروییدی، پاراتیروییدی، انسولین و الکترولیت هایی مانند کلسیم خون، می توان بیماری های زمینه ای (مانند دیابت، کم کاری تیرویید، و کم کاری پاراتیرویید) که باعث بروز یبوست می شوند را تشخیص داد.

روش های تصویربرداری

۱- اسکن اشعه X: تصاویر به دست آمده از اسکن اشعه X برای تشخیص هر گونه انسداد لوله گوارش که باعث یبوست می شود مفید است. در این روش از بیمار خواسته می شود یک نوشیدنی حاوی عنصر باریم را قبل از انجام اسکن مصرف کند. باریم سطح لوله گوارش را پوشانده و امکان دیدن بخش های مختلف دستگاه گوارش را در اسکن اشعه X فراهم می کند. 

۲- کولونوسکوپی یا سیگموئیدوسکوپی انعطافی: در روش کولونوسکوپی یک لوله باریک و منعطف از ناحیه مقعد وارد روده بزرگ شده و با تصویربرداری و نمونه برداری از بافت روده مواردی مانند انسداد لوله گوارشی، زخم روده، تغییر شکل و تنگ شدن روده تشخیص داده می شود. بافت نمونه برداری شده نیز در آزمایشگاه های آسیب شناسی از نظر هر گونه بدخیمی مورد بررسی قرار می گیرد. در کولونوسکوپی تمام طول روده بزرگ قابل بررسی است اما از روش سیگموئیدوسکوپی تنها برای مشاهده بخش انتهایی روده بزرگ استفاده می شود.

۳- مانومتری آنورکتال: در این روش ابتدا پزشک یک لوله باریک و منعطف از مقعد به راست روده وارد کرده و بالونی که در انتهای لوله قرار دارد از هوا پر می کند. در ادامه اجازه داده می شود که بالون با کمک حرکات روده از مقعد خارج شود. در این حین هماهنگی عضلات مقعد برای دفع بالون بررسی می شود.

۴- تست دفع بالون: این تست هنگام انجام مانومتری آنورکتال انجام می شود. هدف از انجام این تست آن است که زمان لازم برای دفع بالون داخل راست روده مشخص شود. بدین ترتیب هر گونه ضعف عضلات راست روده قابل تشخیص خواهد بود.

۵- Colonic transit study: در این روش از فرد خواسته می شود که یک کپسول قابل ردیابی را ببلعد. سپس در طول ۲۴ تا ۴۸ ساعت بعدی با انجام اسکن اشعه X، حرکت کپسول در طول لوله گوارش ثبت می شود. بدین ترتیب ارزیابی از حرکت مواد غذایی در لوله گوارش به دست خواهد آمد.

در روش دیگری از همین تکنیک که سینتی گرافی نامیده  می شود، از فرد خواسته می شود یک ماده غذایی حاوی ترکیبات رادیو اکتیو را همراه با یک دوربین کوچک ببلعد. کاربرد این روش برای بررسی هر گونه اختلال در فعالیت عضلات روده و نحوه عبور مواد غذایی در روده بزرگ خواهد بود.

۶- دفکوگرافی: در این تکنیک پزشک معالج مقادیری از ترکیبی بنام باریم را وارد راست روده می کند که طی دفع مدفوع از بدن خارج می شود. پس از آن با انجام اسکن اشعه X، پزشک مقادیر باقیمانده باریم را در راست روده ارزیابی کرده و بدین ترتیب قادر خواهد بود هر گونه اختلال در عملکرد عضلات مقعد را تشخیص دهد.

۷- دفکوگرافی همراه با MRI: این روش مشابه دفکوگرافی معمولی است. بطوریکه پزشک یک ژل با کنتراست بالا به داخل راست روده تزریق می کند که طی دفع مدفوع از بدن خارج می شود. در این هنگام با انجام اسکن MRI مقادیر باقیمانده ژل را ارزیابی کرده و اختلال مربوط به عضلات مقعد قابل تشخیص خواهد بود. توجه داشته باشید در روش MRI تصویر با کمک امواج رادیویی و در یک میدان مغناطیسی ایجاد می شود. بنابراین نسبت به اسکن اشعه X از مضرات کمتری برخوردار است.

درمان

درمان یبوست مزمن اغلب با رعایت توصیه هایی در مورد عادات زندگی انجام می شود و در صورت نیاز گاهی درمان دارویی یا حتی جراحی نیز پیشنهاد می شود.

تغییر سبک زندگی

پزشک معالج ممکن است برای درمان رعایت نکات زیر را بخواهد:

۱- افزایش مصرف مواد غذایی حاوی فیبر: همانطور که پیش از این توضیح داده شد، ترکیبات حاوی فیبر موجب افزایش فعالیت روده و در نتیجه کاهش یبوست می شوند. سبزیجات، میوه ها، غلات سبوس دار ازجمله مواد غذایی با فیبر بالا می باشند.

توجه داشته باشید که افزایش یکباره میزان فیبر موجود در رژیم غذایی خود ممکن است سبب تکثیر سریع میکروب های داخل لوله گوارش می شود. در نتیجه گاز زیادی در روده تولید شود که شاید ناراحتی هایی را به دنبال داشته باشد. در نتیجه همواره توصیه می شود مقادیر فیبر موجود در رژیم غذایی خود را به آرامی و طی چند هفته افزایش دهید.

۲- ورزش کردن: فعالیت فیزیکی باعث ارتقای عملکرد عضلات موجود در روده نیز می شود. بنابراین ورزش مداوم (۳۰ دقیقه در روز) از بروز مشکلات گوارشی مانند یبوست نیز جلوگیری می کند.

۳- هنگام دفع مدفوع عجله نکنید: هنگام دفع مدفوع فشار مضاعف وارد نکنید.

دارویی

۱- ملین ها: انواعی از ملین ها برای مقابله با یبوست موجود می باشند که شامل موارد زیر می باشند:

الف مکمل های حاوی فیبر: مواردی نظیر پسیلیوم، کلسیم پلی کربوفیل و متیل سلولز باعث افزایش حرکات روده بزرگ و دفع راحت تر مدفوع می شوند.

ب محرک ها: ترکیباتی مانند بیزاکودیل و سنوزید باعث تحریک انقباضات روده         می شوند.

ج ترکیبات اسمزی:  ملین های اسمزی باعث تحریک روده به ترشح مایعاتی مانند آب می شوند که سبب تحریک حرکات روده می شود. هیدروکسید منیزیم خوراکی، منیزیم سیترات، لاکتولوز و پلی اتیلن گلایک از جمله ملین های اسمزی است.

چ روان کننده (لوبریکانت): انواعی از روغن های معدنی باعث تخلیه راحتتر مدفوع          می شوند.

ح نرم کننده های مدفوع: ترکیباتی مانند دوکوزات سدیم و دوکوزات کلسیم از سفت شدن بافت مدفوع جلوگیری می کنند و در نتیجه یبوست را کاهش می دهند.

د تنقیه کننده و شیاف ها: منظور از تنقیه کننده و شیاف، ترکیباتی است که با جذب آب در روده باعث نرم شدن مدفوع و سهولت دفع آن می شود. گلیسیرین و شیافت های حاوی بیزاکودیل از جمله این موارد می باشند.

۲- داروهایی که باعث افزایش آب موجود در روده می شوند مانند لوبیپروستون، لیناکلوتید و پلکاناتید نیز برای رفع یبوست مفید هستند.

۳- مولکول هایی که به گیرنده های سروتونین ۵-هیدروکسیتریپتامین ۴ متصل می شوند.  ترکیبی مانند پروکالوپراید با اتصال به گیرنده یاد شده سبب تحریک حرکات روده ای می شود و تخلیه راست رده را تسهیل می کند.

۴- مهارکننده گیرنده Peripherally acting mu-opioid receptor: در مواردی که یبوست به دلیل استفاده از مخدر رخ بدهد، مهارکننده های گیرنده فوق مانند نالوکسگول و متیل نالتروکسون اثرات مخدر را برطرف می کنند و موجب افزایش حرکات روده می شوند.

بازتوانی

در مواردی طی مشورت با مربی های ورزشی و فیزیوتراپ خون می توان از تمریناتی استفاده کرد که باعث تقویت عضلات لگنی می شوند. این روش اصطلاحا بیوفیدبک تراپی نامیده می شود. این کار به میزان زیادی برای جلوگیری از باقی ماندن مدفوع در راست روده مفید است. در این روش یک لوله وارد راست روده می شود تا هنگام انجام حرکات ورزشی فشاری که عضلات دیواره مقعد به آن وارد می کنند را بسنجد.

سایر موارد

هر گونه بد شکلی در راست روده که باعث انسداد و تحریک یبوست مزمن شود، را می توان از طرق جراحی برطرف کرد. در موارد بسیار نادر نیز ممکن است نیاز باشد کل روده بزرگ جدا شود که این مورد عموما در پی بروز بدخیمی های گسترده انجام می گیرد.