اسهال

مترادف های مورد استفاده برای بیماری:  

• شکم روی 
• بیرون روی 
• شکم روش 
• آسان روی 

تعریف

شل و آبکی شدن مدفوع را اصطلاحا اسهال می نامند. بروز اسهال معمولا جدی نیست و ممکن است هر فردی سالانه چند بار دچار این اختلال شود. اغلب موارد اسهال حداکثر طی ۲ الی ۳ روز به طور خودبخود برطرف می شود. اما در صورت تداوم، می تواند نشانه ای از عفونت مقاوم یا بیماری زمینه ای (مانند بیماری سلیاک، بیماری التهابی روده، و سندرم روده تحریک پذیر) باشد.  

علائم  

اسهال معمولا با علایم زیر همراه است: 

• درد شکمی 
• متورم شدم شکم 
• تهوع 
• استفراغ 
• وجود خون در مدفوع (معمولا سبب سیاه شدن مدفوع می شود) 
• موکوسی شدن (لزج شدن) مدفوع 
• کم خونی پرنشیوز ناشی از کاهش جذب آهن و ویتامین B12 در پی بروز اسهال مکرر نیز در بیماران دیده می شود. 

شکایت ها 

برخی مبتلایان به اسهال ممکن است از موارد زیر شکایت داشته باشند: 

• تب ۳۹ درجه که اغلب به دلیل عفونت (گوارشی) رخ می دهد. 
• ضعف، بیحالی، سرگیجه، خشک شدن دهان، تشنگی، کاهش حجم ادرار، تیره شدن ادرار که در پی دهیدارته شدن (کم آبی) بدن ایجاد می شود. 
• کاهش وزن نیز در افراد مبتلا به اسهال مکرر نیز از موارد شکایت بیماران است.  

شیوع 

براساس آمار سازمان بهداشت جهانی (WHO)، نزدیک به ۱.۶ میلیارد نفر سالیانه به اسهال مبتلا می شوند. از طرفی آمارهای جهانی حاکی از آن است که قریب به ۱.۷ میلیون نفر در دنیا در سال ۲۰۱۷ به علت بیماری های زمینه ای که سبب بروز اسهال می شوند دچار مرگ شده اند. حدود ۵۲۵ هزار نفر از آمار ۱.۷ میلیون مبتلا به اسهال را کودکان زیر ۵ سال تشکیل می دهد.  بر همین اساس، اسهال حاد کودکان به عنوان دومین علت بروز مرگ و میر در کودکان شناخته شده است.  

در ایران بروز اسهال حاد کودکان ۱۶ درصد از مرگ و میر ناشی از عفونت را به خود اختصاص می دهد.  

عوامل خطر  

مجموعه ای از عوامل مختلف ممکن است سبب بروز اسهال شوند. این موارد عبارتند از: 

سن 

بروز اسهال مزمن ممکن است در هر سنی رخ بدهد. اما کودکان زیر ۵ سال و سالمندان بالای ۶۰ سال به دلیل ضعف سیستم ایمنی بیش از سایرین در معرض ابتلا به اسهال های عفونی می باشند. 

جنس 

برخی محققان معتقدند دختران جوان بیش از پسر ها از سوء تغذیه رنج می رند و این موضوع باعث می شود خانم ها بیشتر در معرض ابتلا به اسهال باشد. همچنین آمار مرگ و میر ناشی از اسهال کودکان در دخترها تقریبا دو برابر پسران می باشد. 

ماه تولد 

تاکنون ارتباطی میان ماه تولد و ابتلا به اسهال شناسایی نشده است. اما نوزدان متولد شده از مادرانی که به ایدز مبتلا هستند یا مادرانی که مقادیر زیادی آنتی بیوتیک حین بارداری مصرف کرده باشند، بیش از سایرین در معرض ابتلا به اسهال حاد می باشند. 

عوامل جغرافیایی 

براساس شواهد موجود بیشترین مرگ ناشی از بیماری هایی با علامت اسهال در جنوب آسیا و افریقای شمالی رخ می دهد. اغلب این موارد به علت عدم رعایت بهداشت و طی عفونت ناشی از روتاویروس و باکتری شیگلا رخ داده است.  

سبک زندگی  

۱- رژیم غذایی: برخی عادات غذایی که در ادامه به آن اشاره شده است ممکن است علایم گوارشی مانند اسهال را به دنبال داشته باشد. 

الف استفاده بیش از حد از ملین ها مانند روغن زیتون در غذا نیز ممکن است باعث بروز اسهال شود. 

ب مصرف بیش از حد نوشیدنی های الکلی و کافئین دار با آسیب به لوله گوارش مانع از جذب آب شده و اسهال را به دنبال دارد.  

۲- ورزش کردن (اسهال دوندگان): به دلایل نامعلومی هنگام دویدن برخی افراد دچار اسهال می شوند. برخی محققان معتقدند ورزشکاران در صورتی که در اخرین وعده غذایی خون مقادیر زیادی فیبر یا ترکیبات حاوی اسید کربنات مصرف کرده باشند، گاز زیادی در لوله گوارش تولید می شود که باعث بروز اسهال حین ورزش کردن می شود. 

۳- کمبود عنصر روی و ویتامین A: کمبود این دو فاکتور در کودکانی که دچار اسهال مکرر می شوند ممکن است سبب تشدید اسهال و حتی مرگ کودکان شود. 

نژاد 

براساس مطالعه ای که در آمریکا انجام گرفته به نظر می رسد سفید پوستان غیر اسپانیایی کمتر از سیاه پوستان و سفید پوستان اسپانیایی در معرض ابتلا به اسهال مزمن می باشند.  

وراثت 

تاکنون اطلاعاتی در مورد نقش ژنتیک در بروز اسهال به ویژه اسهال حاد کودکان در دسترس نیست. اما به تازگی اسهال کلریدی مادرزادی به عنوان یک بیماری قابل توارث معرفی شده است که به دلیل اختلال در یک کانال جذب کننده یون های کلرید در لوله گوارش رخ می دهد. با عدم جذب کلرید و به طبع آن آب در لوله گوارش احتمال بروز اسهال در این افراد افزایش می یابد.  

سایر بیماری ها 

۱- انواع عفونت: 

الف عفونت باکتریایی: عامل اغلب موارد اسهال ناشی از عفونت نوعی باکتری بنام اشرشیا کلای (عامل بیماری اسهال مسافران) است که در حالت عادی در لوله گوارش یافت می شود اما توانایی ایجاد عفونت و بروز اسهال را ندارد. اما در صورتی که فرد از نظر سیستم ایمنی دچار ضعف شود، فعالیت اشرشیا کلای در لوله گوارش غالب شده و با تکثیر خود ممکن است سبب بروز اسهال شود. از جمله سایر باکتری هایی که ممکن است با ایجاد عفونت گوارشی موجب بروز اسهال شوند می توان به کلستریدیوم دیفیسیل، ویبریو کلرا (عامل بیماری وبا)، باسیلوس سرئوس (عامل سندرم برنج پخته)، و شیگلا دیسانتری (عامل بیماری شیگلوز و اسهال خونی) اشاره داشت که اغلب از طریق مواد غذایی وارد دستگاه گوارش شده و با تولید سموم مختلف سبب تحریک بروز اسهال می شوند. توجه داشته باشید این باکتری ها به طور طبیعی در لوله گوارش افراد سالم یافت نمی شود و برای مثال در صورتی توانایی رشد و تکثیر در روده را خواهند داشت که فرد با مصرف بی رویه انواعی از آنتی بیوتیک ها باعث از بین رفتن فلور میکروبی نرمال شده باشد. 

منظور از فلور میکروبی نرمال دسته ای از میکروب های مفیدی هستند که به طور طبیعی سطح لوله گوارش، بخش فوقانی دستگاه تنفسی و بخشی از دستگاه تناسلی ادراری را پوشانده و علاوه بر آنکه در هضم موارد غذایی کمک می کنند، مانع از عفونت در بخش های مختلف لوله گوارش می شوند. این میکروب ها نقش مهمی در تقویت سیستم ایمنی لوله گوارش ایفا می کنند. 

ب عفونت انگلی: انگل ژیاردیا لامبلیا (عامل عفونت ژیاردیوز) نیز با تکثیر در روده کوچک و ممانعت از جذب مواد غذایی، موجب بروز اسهال می شود. 

ج عفونت ویروسی: ویروس هایی مانند نورواک ویروس (یا نوروویروس)، آدنوویروس های روده ای، آستروویروس، سایتومگالوویروس، هپتاتیت ویروسی  و به ویژه روتا ویروس در صورت عفونت ممکن است سبب بروز اسهال شوند. روتاویروس عامل بروز بیماری به نام اسهال حاد کودکان است که در ۴۰ درصد موارد سبب بستری شدن کودک می شود. اخیرا مشخص شده است که ویروس کرونا نیز در برخی مبتلایان سبب بروز علایم گوارشی مانند تهوع، استفراغ و نیز اسهال می شود. 

۲- بیماری های التهابی: همانطور که پیشتر نیز گفته شد برخی بیماری های گوارشی مانند بیماری التهابی روده، سندرم روده تحریک پذیر، بیماری سلیاک، کولیت میکروسکوپی، بیماری رشد بیش از حد باکتری در روده باریک، پرکاری تیرویید، آلرژی های غذایی و دیابت ملیتوس نیز ممکن است سبب بروز اسهال شوند. در بیماری های یاد شده لوله گوارش درگیر التهاب شده و آسیب وارده به بخش های مختلف آن مانع از جذب آب و الکترولیت ها می شود که در ادامه اسهال را به دنبال دارد. 

۳- اختلال در جذب اسید های صفراوی: اسید های صفراوی در کبد تولید و در کیسه صفرا ذخیره می شوند. این ترکیبات برای هضم ذرات چربی موجود در مواد غذایی ضروری می باشند. عمده اسید های صفراوی ترشح شده به روده، در ادامه توسط روده بزرگ بازجذب می شود. اما در برخی افراد به دلایل نامعلومی روده توانایی بازجذب اسید های صفراوی را ندارد و اسهال شدید و مزمن رخ می دهد.  

۴- برخی عمل های جراحی: در مورادی مانند سرطانی شدن بافت لوله گوارش ممکن است کیسه صفرا یا بخشی از روده برداشته شود که در این موارد بروز اسهال شایع است. پرتودرمانی در بیماران مبتلا به تومورهای گوارشی نیز باعث بروز اسهال می شود. علت این موضوع از آنجا ناشی می شود که مقادیر زیادی چربی ازطریق مدفوع دفع شده و آب و الکترولیت های لوله گوارش به درستی جذب نمی شوند. مدفوع پر چرب و آبکی در نهایت باعث بروز اسهال می شود. 

۵- عوارض جانبی برخی داروها: برخی دارو ها نیز با جلوگیری از جذب آب و الکترولیت در روده بزرگ، سبب بروز اسهال می شوند. داروی های ضد سرطان، داروهای ضد التهابی،  پروستاگلاندین ها، کلشیسین، داروهای ضدآریتمی قلب، انواع آنتی بیوتیک ها و داروی ضد اسید حاوی منیزیم از جمله این موارد می باشند. در این لیست بیش از ۷۰۰ داروی مختلف قرار می گیرند.  

۶- عدم تحمل لاکتوز: در این اختلال پانکراس و روده کوچک قادر به تولید و ترشح آنزیمی بنام لاکتاز نمی باشند. آنزیم یاد شده با شکستن قند شیر (که لاکتوز نامیده می شود)، امکان جذب این قند را در روده فراهم می کند. در افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز، مصرف لبنیجات اغلب باعث بروز اسهال می شود.  

۷- قند فروکتوز: این کربوهیدرات در واقع قند اصلی میوه جات و عسل است که در شیرینی پزی نیز استفاده می شود. در برخی افراد که روده قادر به جذب این قند نباشد، مصرف فروکتوز باعث بروز اسهال می شود. 

۸- برخی شیرین کننده های مصنوعی: مصرف قند های طبیعی در برخی افراد مانند افراد مبتلا به دیابت ملیتوس با تشدید بیماری همراه است. در چنین مواردی برخی ترکیبات غذایی مانند شیرینی جات، بستنی، نوشابه های رژیمی و آدامس با قند های مصنوعی از قبیل سوربیتول، اریتریتول و مانیتول تهیه می شوند. این ترکیبات مزه شیرین داشته اما در دستگاه گوارش جذب نمی شوند. مصرف این مواد غذایی در برخی افراد باعث اسهال می شود.  

مراقبت ها 

رعایت نکات مراقبتی زیر برای جلوگیری از ابتلا به عفونت هایی که باعث بروز اسهال می شوند ضروری است: 

۱- شستشوی مکرر دست ها: برای جلوگیری از ابتلا به عفونت هایی که موجب بروز اسهال می شوند توصیه می شود قبل و بعد از غذا خوردن حتما دست خود را با آب و صابون بشویید. همچنین شستن دست ها بعد از استفاده از توالت، عطسه و سرفه کردن، پاک کردن بینی، دست زدن به گوشت و مواد غذایی نپخته برای کودکان و بزرگسالان از بروز عفونت هایی که باعث بروز اسهال می شوند جلوگیری می کند. در مواردی که امکان شستشوی دست ها وجود ندارد، توصیه می شود از محلول ها و ژل های ضدعفونی کننده دست استفاده کنید. این موارد خصوصا برای جلوگیری از ابتلا به بیماری کرونا به عنوان یکی از عوامل ایجاد اسهال ضروری است. 

۲- شستشوی مناسب مواد غذایی که بصورت خام و نپخته مصرف می شوند. در مواردی که از تمیز بودن مواد غذایی مانند میوه جات اطمینان ندارید می توانید پوست آنها را قبل از مصرف بگیرید. 

۳- واکسیناسیون علیه بیماری های عفونی که موجب بروز اسهال می شوند. این توصیه به ویژه برای افرادی که دائما در حال مسافرت می باشند ضروری است. 

۴- در مواردی که داروی خاصی باعث بروز اسهال می شود، با پزشک خود مشورت کرده و درصورت صلاحدید پزشک معالج، داروی خود را عوض کنید. 

تشخیص 

هنگام مراجعه به پزشک معالج توصیه می شود ابتدا سابقه بیماری های زمینه ای خود را شرح داده و بنابر صلاحدید پزشک خود، مجموعه ای از روش های زیر را برای تشخیص علت بروز اسهال انجام دهید: 

آزمایش ها 

۱- شمارش سلول های خونی: در موارد ابتلا به عفونت معمولا تعداد گلبول های سفید خون افزایش می یابد. 

۲- بررسی فاکتورهای التهابی خون: در این آزمایش فاکتورهای مرتبط با التهاب سیستم ایمنی (مانند پروتئین واکنشگر C، و میزان رسوب گلبول های قرمز) سنجیده می شود. فاکتور های یاد شده طی هر گونه التهاب یا عفونت در بدن افزایش می یابند. 

۳- تست ImmunoCAP: در آلرژی های غذایی توصیه می شود با انجام این تست نوع ترکیباتی که فرد احتمالا نسبت به آن واکنش نشان داده و موجب بروز اسهال می شود مشخص گردد. از آنجا که در آلرژی سیستم ایمنی با تولید انواع پادتن های IgE علیه آلرژن پاسخ می دهد، می توان با دریافت نمونه خون و مجاور کردن سرم با پنل های حاوی آلرژن های مختلف، به راحتی نوع آلرژن غذایی را برای فرد تشخیص داد. 

۴- آزمایش مدفوع: در این آزمایش نمونه مدفوع از نظر وجود خون و انگل ها بررسی می گردد. هم چنین مدفوع از نظر فاکتوری به نام کالپروتکتین به عنوان شاخصه التهاب شدید روده نیز آزمایش می شود. فاکتور یاد شده اختصاصی بیماری خاصی نبوده و به صورت کلی نشانه ای از وجود التهاب روده می باشد که در بیماری هایی مانند بیماری التهابی روده، بیماری سلیاک، و آلرژی گوارشی افزایش می یابد. 

روش های تصویربرداری: 

۱- کولونوسکوپی یا سیگموئیدوسکوپی انعطافی: در روش کولونوسکوپی یک لوله باریک و منعطف از ناحیه مقعد وارد روده بزرگ شده و با تصویربرداری و نمونه برداری از بافت روده آسیب هایی زخم روده، تغییر شکل و گشاد شدن روده تشخیص داده می شود. بافت نمونه برداری شده نیز در آزمایشگاه های آسیب شناسی از نظر هر گونه التهاب سیستم ایمنی (بیماری التهابی روده و بیماری سلیاک) و بدخیمی مورد بررسی قرار می گیرد. در کولونوسکوپی تمام طول روده بزرگ قابل بررسی است اما از روش سیگموئیدوسکوپی تنها برای مشاهده بخش انتهایی روده بزرگ استفاده می شود. 

۲- اندوسکوپی فوقانی: در این روش یک لوله باریک و منعطف از بخش فوقانی دستگاه گوارش وارد معده و روده کوچک شده و علایمی مانند زخم و التهاب را شناسایی می کند. این تست در افراد مبتلا به بیماری های التهابی لوله گوارش توصیه می شود. 

سایر موارد  

تست تنفس هیدروژن: از این آزمایش برای تشخیص اختلال عدم تحمل لاکتوز استفاده می شود. در این روش از فرد خواسته می شود که نوشیدنی حاوی مقادیر زیادی لاکتوز مصرف کند. سپس پزشک با قرار دادن یک ماسک بر دهان و اندازه گیری گازهای تنفسی، مقادیر هیدروژن بازدم را می سنجد. اگر مقدار گاز هیدروژن بازدم زیاد باشد نشانه آن خواهد بود که دستگاه گوارش فرد قادر به هضم و جذب لاکتوز نمی باشد. 

درمان 

در اغلب موارد، علایم اسهال حداکثر طی ۳ روز ناپدید می شود. در غیر اینصورت، توصیه می شود به پزشک مراجعه کرده و روش های درمانی زیر را دنبال کنید. زیرا ممکن است فرد به بیماری زمینه ای دچار شده باشد که اسهال یکی از علایم آن باشد. به طور کلی موارد زیر برای برطرف شدن اسهال و علایم مربوط به آن توصیه شده است: 

دارویی 

۱- داروهای ضد اسهال شامل پودر پسیلیوم و متیل سلولز برای انواع خفیف تا متوسط اسهال تجویز می شوند. در موارد شدید نیز استفاده از لوپرامید و بیسموت ساب سالیسیلیات موثر است. 

۲- آنتی بیوتیک ها: مصرف این گروه از داروها تنها برای از بین بردن عفونت های باکتریایی و انگلی کاربرد دارد. به ویژه در افرادی که از هر گونه ضعف یا نقص سیستم ایمنی رنج می برند (افرادی که سابقه پیوند عضو دارند، افرادی که داروهای سرکوب سیستم ایمنی مصرف می کنند، مبتلایان به بیماری ایدز و افرادی که از نقص های مادرزادی در ارگان های سیستم ایمنی رنج می برند)، همراه داشتن این داروها هنگام مسافرت ضروری است. 

تغییر سبک زندگی 

تغییر الگوی غذایی افراد مبتلا به اسهال مکرر شامل مواردی زیر می باشد: 

الف  نوشیدن مایعات فراوان: در مواردی مانند اسهال شدید که بدن دچار کم آبی می شود، مصرف مقادیر زیادی آب، آبمیوه و غذاهای آبکی ضروری است. در صورت بستری شدن نیز سرم های حاوی آب و نمک برای جبران فوری کم آبی بدن توصیه می شود.  

توجه داشته باشید هنگام بروز اسهال علاوه بر آب، الکترولیت ها (یون هایی مانند سدیم و پتاسیم) نیز از بدن دفع می شوند. بنابراین، علاوه بر مصرف آب، می بایست با نوشیدن آبمیوه یا مکمل های حاوی الکترولیت مقادیر این ترکیبات را در بدن به حد نرمال رساند. از طرفی به یاد داشته باشید که در برخی مبتلایان به اسهال شدید، مصرف آب سیب باعث تشدید علایم می شود که علت آن نامشخص است. 

گاهی نیز محلولی بنام پدیالیت38 حاوی انواعی از الکترولیت ها برای کودکان و بزرگسالان مبتلا به اسهال شدید تجویز می شود. 

ب  اجتناب از نوشیدن هر گونه نوشیدنی حاوی الکل و کافئین: این دو ترکیب یاد شده با تحریک لوله گوارش سبب تشدید علایم اسهال می شوند. 

ج بعد از بهبودی نسبی از علایم اسهال سعی کنید کم کم غذاهای حاوی فیبر و نیمه جامد مصرف کنید. این مواد غذایی شامل نان تست، برنج، گوشت مرغ و تخم مرغ می باشد. توجه داشته باشید مصرف مقادیر زیادی فیبر های گیاهی هنگامی که از علایم اسهال رنج می برید سبب افزایش حرکات روده و تشدید اسهال می شود. 

سایر موارد: 

۱- مصرف لبنیات حاوی پروبیوتیک: امروزه برخی شرکت های دارویی و لبنی با جداسازی فلور میکروبی مفید دستگاه گوارش و افزودن آن به انواع لبنیجات سعی می کنند از جایگزین شدن باکتری های بیماری زا در طول دستگاه گوارش جلوگیری کنند. نتایج به دست آمده از این تحقیقات نشانگر آن است که این روش برای تخفیف علایم اسهال و جلوگیری از پیشرفت بیماری های التهابی روده که باعث اسهال می شوند مفید است. 

۲- در نوزادانی که قادر به تحمل لاکتوز شیر نمی باشند، مصرف شیرهای خشک حاوی لاکتوز هیدرولیز شده توصیه می شود.