بیماری مزمن کلیه

مترادف های مورد استفاده برای بیماری:

• نارسایی مزمن کلیوی

تعریف

عملکرد اصلی کلیه فیلتراسیون خون از مواد دفعی (آب، اوریک اسید، کراتینین، الکترولیت های اضافی بدن)، سموم و دارو هاست. بیماری مزمن کلیوی در واقع نوعی از دست دادن تدریجی عملکرد کلیه است. بنابراین انتظار می رود در افراد مبتلا به بیماری مزمن کلیوی مقدار مواد دفعی و سموم موجود در خون به میزان زیادی افزایش یابد. چنین شرایطی در صورت عدم کنترل و درمان، مرگ را در پی خواهد داشت.

علائم

در مراحل ابتدایی بیماری مزمن کلیوی ممکن است فرد متوجه بروز برخی علایم خفیف نشود. به این معنا که تا وقتی آسیب وارده به بافت کلیه توسط بدن قابل ترمیم باشد، ممکن است فرد هیچ گونه علامتی از بیماری نداشته باشد. اما با پیشرفت بیماری، علایم نیز به آرامی تشدید می شوند. از آنجا که علایم این بیماری غیر اختصاصی است، رسیدگی سریع و مراجعه به پزشک ضروری است. علایم این بیماری به طور کلی شامل موارد زیر می باشد:

• تهوع
• استفراغ
• از دست دادن اشتها
• ضعف و خستگی مفرط
• اختلالات خواب
• پرادراری یا کم ادراری
• کاهش تمرکز
• درد عضلانی
• تورم پا به خصوص در ناحیه مچ پا
• خشک شدن پوست همراه با خارش
• هایپرکالمی یا افزایش پتاسیم خون
• فشار خون بالا که قابل کنترل نباشد
• ادم ریوی یا تجمع آب در ریه
• تنگی نفس در مواردی که در ریه مایع انباشته شود
• درد قفسه سینه اگر اطراف قلب را مایع در بر بگیرد
• پری کاردیت یا التهاب لایه خارجی بافت قلب

شکایت ها

نارسایی مزمن کلیه با عوارضی همراه است که موجب شکایت بیماران می شود. این موارد عبارتند از:

۱- متورم شدن دست و پاها به علت تجمع مایع در بدن

۲- مشکلات قلبی و عروقی که بیشتر به خاطر اختلال در غلظت پتاسیم خون رخ می دهد. این الکترولیت برای فعالیت طبیعی عضلات قلب ضروری است اما افزایش بیش از حد آن باعث آریتمی و بی نظمی در ضربان قلب می شود.

۳- کم خونی

۴- اختلال در نعوظ آلت تناسلی

۵- از دست دادن تمرکز: این عارضه به خاطر عدم تعادل در الکترولیت های خون و در نتیجه آسیب به بافت مغز ایجاد می شود.

۶- ابتلا به عفونت های مکرر به خاطر تضعیف شدن سیستم ایمنی

۷- فشار خون بالا (که برای مادران باردار مبتلا به نارسایی کلیوی به شدت خطرناک است.)

شیوع

میانگین فراوانی ابتلا به بیماری مزمن کلیه در جهان حدود ۱۳.۴ درصد می باشد. از این بین حدود ۴.۹ الی ۷ میلیون نفر دچار نارسایی کامل کلیه شده و برای درمان به دیالیز و پیوند کلیه نیاز دارند.

در ایران نیز تخمین زده می شود که حدود ۱۵.۱۴ درصد از جمعیت به نارسایی کلیه مبتلا هستند، اما آمار دقیقی از افراد مبتلا به نارسایی کامل کلیوی در دسترس نیست.

عوامل خطر

عوامل زیر باعث افزایش خطر ابتلا به بیماری مزمن کلیوی می شوند:

سن

براساس آمار جهانی حدود نیمی از مبتلایان به نارسایی مزمن کلیوی را سالمندان بالای ۶۰ سال تشکیل می دهند. علت این موضوع عموما به شیوع بیماری های زمینه ای مانند چاقی، دیابت و فشار خون بالا در سالمندان مربوط می شود.

جنس

آمار جهانی بیماری مزمن کلیوی حاکی از آن است که شیوع این نارسایی در زنان بیش از مردان است. فراوانی مبتلایان در ایران به تفکیک جنسیت برای زنان ۱۸.۸ درصد و در مردان ۱۰.۸۳ درصد گزارش شده است.

ماه تولد

تاکنون ارتباطی میان ماه تولد و ابتلا به نارسایی مزمن کلیه گزارش نشده است. اما نوزادان نارس و همچنین نوزادانی که هنگام تولد از وزن پایین تری برخوردارند در دوره بزرگسالی بیش از سایرین در معرض ابتلا به نارسایی مزمن کلیه می باشند.

عوامل جغرافیایی

شیوع نارسایی مزمن کلیه در نقاط مختلف جهان با یکدیگر تفاوت دارد. برای مثال فراوانی این بیماری در جنوب آسیا ۷ درصد، در آفریقا ۸ درصد، در آمریکای شمالی ۱۱ درصد، و در نقاطی مانند قاره اروپا، خاورمیانه، شرق آسیا و آمریکای لاتین در حدود ۱۲ درصد می باشد.

سبک زندگی

برخی رفتار های پر خطر مرتبط با سبک زندگی نیز موجب افزایش ریسک ابتلا به نارسایی مزمن کلیوی می شوند که شامل موارد زیر می باشند:

۱- مصرف دخانیات: دود سیگار حاوی انواعی از ترکیبات سمی است که علاوه بر ریه، باعث آسیب و التهاب بافت کلیه نیز می شود. بنابراین، احتمال ابتلا به نارسایی کلیه در افراد سیگاری بیش از سایرین است.

۲- مصرف بیش از حد نمک و پروتئین های حیوانی نیز با افزایش ریسک ابتلا به سنگ های کلیوی موجب بروز نارسایی مزمن کلیه می شوند.

نژاد

فراوانی بیماری مزمن کلیوی در سیاه پوستان و نژاد آفریقایی-آمریکایی تقریبا ۴ برابر سفید پوستان است. نرخ این بیماری در نژاد اسپانیایی و بومیان آمریکای جنوبی نیز ۱.۳ برابر بیشتر از سفید پوستان است.

وراثت

به نظر می رسد برخی واریانت های ژنتیکی مانند GPX1، GSTO1، GSTO2، UMOD، و MGP خطر ابتلا به نارسایی کلیوی را افزایش می دهند. ژن های یاد شده عموما در فعالیت آنتی اکسیدانی بدن دخالت دارند. اما از آنجا که بیماری مزمن کلیوی تحت تاثیر گروهی از عوامل محیطی و ژنتیکی بروز می یابد، بنابراین الگوی وراثتی  دقیقی برای این بیماری گزارش نشده است.

سایر بیماری ها

۱- ابتلا به بیماری های زیر احتمال بروز نارسایی مزمن کلیه را افزایش می دهد:

• دیابت نوع ۱
• دیابت نوع 2
• فشار خون بالا
• گلومرونفریت یا التهاب واحد های فیلتراسیون خون در کلیه (نفرون)
• نفریت بینابینی یا التهاب لوله های کلیوی و ساختارهای اطراف آن که در تصفیه خون و انتقال ادرار نقش دارند
• بیماری کلیه پلی کیستیک: در این بیماری مادرزادی، کیست های متعددی در بافت کلیه تشکیل می شود. اغلب مبتلایان به بیماری کلیه پلی کیستیک در جوانی به نارسایی مزمن کلیه مبتلا می شوند.
• انسداد طولانی مدت مجاری ادراری در پی بزرگ شدن غده پروستات یا تشکیل سنگ کلیه
• رفلاکس (برگشت) ادراری: در این اختلال ادرار به کلیه باز می گردد.
• پیلونفریت یا عفونت کلیوی مکرر: در این حالت التهاب ایجاد شده در پاسخ به میکروب ها به مجاری ادراری و نیز کلیه گسترش یافته و باعث تخریب بافت می شود.
• چاقی و بیماری های قلبی عروقی

۲- عوارض دارویی: مصرف طولانی مدت برخی داروها، به ویژه مسکن ها (مانند استامینوفن، آسپرین، و ایبوپروفن) با نارسایی کلیه همراه است.

مراقبت ها

رعایت نکات مراقبتی زیر در افراد مبتلا به نارسایی مزمن کلیوی ضروری است:

• توجه داشته باشید که بیماری مزمن کلیه در بلند مدت و عموما به دلیل عدم رعایت رژیم غذایی سالم رخ می دهد. در نتیجه، اغلب مبتلایان با پیروی از برخی آداب روزمره مانند کاهش مصرف نمک، گوشت و همچنین افزایش مصرف آب، سبزیجات و میوه ها بهبود می یابند.
• سعی کنید با چکاپ های دایمی، روند بیماری و اثر گذاری درمان را زیر نظر داشته باشید.
• روند درمان خود را جدی بگیرید. بدون مشورت با پزشک ، مصرف داروها را قطع نکرده و یا تغییر ندهید.

تشخیص

در روند تشخیص ابتدا پزشک سوالاتی درباره سابقه خانوادگی ابتلا به نارسایی های کلیوی خواهد پرسید. در این خصوص توضیح دادن در مورد بیماری های زمینه ای که باعث افزایش ریسک ابتلا به نارسایی کلیه می شوند نیز ضروری است. سپس معاینات فیزیکی صورت گرفته و سلامت قلب و دستگاه تنفس بررسی می شود. در ادامه ممکن است انواعی از تست های زیر برای تشخیص قطعی توصیه شود:

آزمایش ها

۱- آزمایش خون: در آزمایش خون فاکتور هایی از قبیل مقدار اوره، اسید اوریک، کراتینین و الکترولیت ها (کلسیم، پتاسیم، سدیم) بررسی می شود. افزایش بیش از حد این فاکتور ها می تواند نشانی از اختلال در فرایند فیلتراسیون خون در کلیه باشد.

۲- آزمایش ادرار: در این آزمایش کریستال های سنگ کلیه، جنس سنگ کلیه، وجود خون و سلول های ایمنی، عفونت های باکتریایی و همچنین مقدار انواع مواد دفعی ادرار اندازه گیری می شود. به این ترتیب می توان انواعی از اختلالات که باعث بروز نارسایی کلیه می شوند را تشخیص داد.

روش های تصویربرداری

سونوگرافی بافت کلیه و مجاری ادراری: در این روش کم خطر با استفاده از امواج اولتراسونیک تصویری از دستگاه ادراری تهیه می شود که هر گونه سنگ کلیه، التهاب، انسداد یا بدخیمی را نشان می دهد. گاهی این روش توام با بیوپسی یا نمونه برداری از بافت کلیه انجام می پذیرد.

منظور از بیوپسی کلیه آن است که پس از بیهوشی موضعی، یک سوزن از ناحیه پهلو وارد حفره شکمی شده و همزمان با آنکه محل نمونه برداری با کمک سونوگرافی بر روی نمایشگر دیده می شود، نمونه کوچکی از بافت کلیه برداشته شده و در آزمایشگاه های آسیب شناسی از نظر التهاب و بدخیمی مورد بررسی قرار می گیرید.

درمان

درمان بیماران مبتلا به نارسایی مزمن کلیه در قدم اول با کنترل بیماری های زمینه ای آغاز می شود. بدین ترتیب روند آسیب به بافت کلیه کنترل شده و از بروز آسیب بیشتر جلوگیری می شود. در صورتی که آسیب وارد شده به بافت کلیه به حدی باشد که قابل ترمیم نباشد دو روش درمانی یعنی دیالیز و پیوند کلیه توصیه می شود. موارد گفته شده در ادامه با جزییات بیشتر شرح داده می شود.

دارویی

۱- داروهای بیماری فشار خون بالا: از آنجا که بیماری فشار خون بالا هم زمینه ساز نارسایی کلیوی است و هم در پی بروز نارسایی کلیه تشدید می شود، داروهایی مانند مهارکننده های آنزیم تبدیل کننده آنژیوتانسین و یا بلوکه کننده های گیرنده آنژیوتانسین۲ برای این افراد تجویز می شود. همچنین برای افزایش دفع الکترولیت های انباشته شده در خون، انواعی از داروهای دیورتیک برای افراد مبتلا به نارسایی کلیوی توصیه می شود.

۲- داروهایی برای درمان ادم (انباشت مایعات در بدن) در این خصوص نیز دیورتیک ها با افزایش ادرار، موجب کاهش تورم ناشی از انباشته شدن مایع در دست و پاها می شود.

۳- داروهای درمان کم خونی: کلیه اندامی است که با تولید هورمونی بنام اریتروپویتین، خونسازی را در مغز استخوان کنترل می کند. در افراد مبتلا به نارسایی کلیوی آسیب وارد شده به بافت کلیه مانع از تولید مقادیر کافی از اریتروپویتین می شود. در نتیجه ضروری است این بیماران برای درمان کم خونی، اریتروپویتین را به صورت مکمل دریافت کنند. در این حالت علایمی مانند ضعف و خستگی مفرط نیز در بیماران نارسایی کلیه برطرف می شود.

۴- داروهای کاهش دهنده کلسترول خون: همانطور که گفته شد اختلال های متابولیسمی مانند چاقی، شانس بروز نارسایی کلیه را افزایش می دهند. در این حالت، افزایش کلسترول خون ممکن است باعث حمله قلبی شود. بنابراین توصیه می شود افراد مبتلا به نارسایی کلیه، انواعی از استاتین ها را برای کاهش کلسترول خون دریافت کنند.

تغییر سبک زندگی

تغییر برخی عادات زندگی برای درمان بیماری نارسایی مزمن کلیه ضروری است. این موارد عبارتند از:

۱- مصرف مکمل ویتامین D: یکی از نقش های کلیه، فعال سازی ویتامین D است که برای جذب کلسیم از روده بسیار ضروری است. از آنجا که در صورت بروز نارسایی کلیه، این فرایند نیز دچار اختلال می شود، بیماران می بایستی مقادیر کافی از ویتامین D را به صورت مکمل غذایی دریافت کنند.

۲- افزایش تحرک جسمانی: در مبتلایان به نارسایی کلیوی توصیه می شود تا حد امکان تحرک جسمانی خود را با پیاده روی و دوچرخه سواری آرام افزایش دهند. این کار برای ارتقای سلامت افراد بسیار مفید است.

۳- تغییر الگوی غذایی: بهبود علایم بیماری نارسایی مزمن کلیه نیازمند تغییر در برخی عادات غذایی می باشد که شامل:

الف از آنجا که افراد مبتلا به نارسایی کلیه در معرض ابتلا به سنگ کلیه نیز می باشند، توصیه می شود از خوردن بیش از حد گوشت حیوانی پرهیز کنند. همچنین می توان از پروتئین های غلات به عنوان جایگزین گوشت قرمز، مرغ و ماهی استفاده کرد.

ب میزان مصرف آب در افراد مبتلا به سنگ کلیه می بایستی به حداقل ۲ لیتر در روز افزایش یابد.

ج مصرف نمک در بیماران مبتلا به نارسایی مزمن کلیه می بایستی به حداقل برسد. بنابراین خوردن غذاهای نمک سود شده و کنسرو های مواد غذایی که حاوی مقادیر زیادی نمک  می باشند توصیه نمی شود.

د برای پیشگیری از تشدید هایپرکالیمی در افراد مبتلا به نارسایی کلیه توصیه می شود مواد غذایی که حاوی مقدار زیادی پتاسیم می باشند را از برنامه غذایی خود حذف کنند. مواد غذایی مانند موز، پرتقال، سیب زمینی اسفناج و گوجه فرنگی غنی از پتاسیم می باشند. در عوض مواد غذایی مانند سیب درختی، هویج، نخود سبز، گریپ فروت، توت فرنگی و کلم از پتاسیم پایینی برخوردارند.

ه طی مشاوره با متخصصین تغذیه می توان تعیین کرد بدن فرد مبتلا به نارسایی کلیه به چه میزان پروتئین نیاز دارد. با این حال توصیه می شود از خوردن مواد غذایی حاوی پروتئین زیاد پرهیز شود. مواد غذایی با پروتئین بالا عبارتند از گوشت، تخم مرغ، شیر و پنیر. در عوض سبزیجات، میوه ها، نان و دانه های خوراکی از پروتئین پایینی برخوردارند.

سایر موارد

همانطور که پیش از این گفته شد در صورتی که روش های درمانی فوق برای کنترل نارسایی مزمن کلیه جوابگو نباشد، ممکن است آسیب وارد شده به کلیه قابل ترمیم نباشد. در این صورت، روش های درمانی زیر توصیه می شود:

۱- دیالیز: دیالیز یا کلیه مصنوعی در واقع دستگاهی است که در خارج از بدن به تصفیه خون از مواد زاید و سموم می پردازد. در این روش خون از سرخرگ خارج شده و وارد دستگاه دیالیز می شود تا با عبور از روی فیلتر های خاصی، ترکیباتی مانند آب اضافی، الکترولیت ها و سموم بدن را از خون پالایش کند. خون تصفیه شده نهایتا از طریق یک لوله به یکی از سیاهرگ های بدن انتقال می یابد.

۲- پیوند کلیه: این فرایند در واقع انتقال کلیه از دهنده به گیرنده پیوند است. از آنجا که هر فرد از دو کلیه برخوردار است و امکان ادامه زندگی با یک کلیه را بطور طبیعی داراست، شرایط پیوند کلیه در دهنده و گیرنده پیوند راحتتر از بسیاری پیوند های دیگر می باشد. از طرفی فردی که پیوند کلیه دریافت کرده است همواره در معرض رد پیوند است. بنابراین می بایستی برای همیشه از داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی استفاده کند که این داروها خود عوارضی مانند ابتلا به انواعی از عفونت های ویروسی، باکتریایی و قارچی را در پی دارند.